(Een) Midzomer nachtsdroom toen en nu

Door dramaturg Madelon Kooijman

SHAKESPEARES A MIDSUMMER NIGHT’S DREAM

William Shakespeare is misschien wel de bekendste schrijver uit de theatergeschiedenis. We kennen hem onder meer van zijn toneelstukken Romeo en Julia, Hamlet, Het temmen van de feeks, Richard III, Othello en Een Midzomernachtsdroom. Het leven van de Engelse Shakespeare wordt veelal omschreven als raadselachtig. Hoewel er op basis van officiële documenten een aanzienlijke tijdlijn van het leven van Shakespeare kan worden vastgesteld, is er weinig bekend over zijn werkelijke leven. Met verschillende mythologische theorieën over de identiteit van de auteur tot gevolg. Het is te danken aan collega’s van Shakespeare dat wij vandaag de dag nog zoveel van zijn stukken kennen. John Heminges en Henry Condell, acteurs bij The King’s Men (voorheen Lord Chamberlain’s Men genaamd: het Londense gezelschap waarbij Shakespeare schrijver en acteur was), publiceerden een aantal jaar na de dood van Shakespeare de First Folio (1623): een verzamelwerk van zesendertig van zijn stukken, waarmee deze bundel bijna het gehele oeuvre bevat dat we van Shakespeare kennen. Shakespeare schreef, naast vele gedichten en sonnetten, onder meer komedies, tragedies, koningsdrama’s en liefdesverhalen, waarbij hij tragiek en komedie in zijn stukken bij elkaar bracht. Behalve dat zijn stukken beschikken over eenzelfde poëtische kracht, valt zijn werk dan ook niet onder één genre te vatten.

Een Midzomernachtsdroom werd voor het eerst uitgegeven in 1600, maar de eerste versie van het stuk schreef Shakespeare vermoedelijk al in 1592. Men gaat ervan uit dat Shakespeare in de tijd hiertussen verschillende bewerkingen maakte van zijn stuk. Een belangrijk kenmerk hiervoor is de afwisseling van zeer nette, regelmatig opgebouwde rijmen – kenmerkend voor Shakespeares eerdere schrijfperiode – die scherp overgaan in rijmloze verzen – kenmerkend voor zijn latere stijl.

Bijzonder aan Een Midzomernachtsdroom is dat het toneelstuk één van de weinige verhalen is die Shakespeare niet baseerde op een ouder toneelstuk of verhaal. Shakespeare staat erom bekend dat hij veel van zijn toneelstukken volledig op bestaande verhalen inspireerde. In de verhalende structuren van bijna al zijn toneelstukken zijn grote overeenkomsten te vinden met bestaande werken van voor zijn tijd, met Een Midzomernachtsdroom als uitzondering. Wel zijn er in Een Midzomernachtsdroom een aantal kleine fragmenten en elementen uit de bestaande klassieke literatuur terug te vinden. Zo baseerde hij de personages Theseus en Hippolyta op de gelijknamige Griekse mythologische figuren (bij het publiek in de tijd van Shakespeare bekend zoals wij vandaag de dag opgroeien met Disney) en is het plot van het toneelstuk Pyramus en Thisbe, dat in het stuk wordt opgevoerd door een groep amateurtoneelspelers, duidelijk gebaseerd op het Griekse mythologische verhaal over een onmogelijke liefde tussen twee jonge geliefden uit Babylon, beschreven door Ovidius: één van de grootste dichters van de Latijnse literatuur uit de 1e eeuw voor Christus. Bovendien kent dit verhaal weer grote gelijkenissen met Shakespeares Romeo en Julia, waar – indirect – ongetwijfeld dezelfde bron aan ten grondslag ligt.

HET SAMENKOMEN VAN GELIEFDEN

Een Midzomernachtsdroom kent de structuur van drie verhaallijnen: de wereld van Theseus, de hertog van Athene, waarin vier jonge geliefden al snel de stad uit vluchten; het repetitieproces van een groep amateurtoneelspelers die een toneelstuk voorbereiden voor Theseus’ bruiloft; en de magische feeënwereld die zich afspeelt in het bos. Shakespeare liet deze drie werelden vloeiend in elkaar overlopen en samenkomen, waarbij de bruiloft van Theseus en zijn geliefde Hippolyta de uiteindelijke feestelijke climax vormt. Deze verhaalcompositie is voor onze bewerking behalve het uitgangspunt, ook de gebleven structuur – al dan niet uitgewerkt in een geheel eigen context of hoedanigheid. Vera Morina laat in Midzomernachtsdroom behalve Shakespeares verhaalstructuur, ook zijn gebruik van taal en poëzie terugkomen. Behendig wisselt Vera poëzie af met een scherpe taal van nu, vergelijkbaar met hoe Shakespeare hiertussen schakelde in zijn latere versies van het stuk.

Midzomernachtsdroom is niet de eerste Shakespeare die Daria flink onder handen neemt. Eerder maakte zij van Shakespeares Othello (selectie Nederlands Theater Festival 2020) een grote publieksfavoriet. Met racisme als centraal thema wist ze op aansprekende wijze een confronterende inhoud te verbeelden. Ook in Midzomernachtsdroom vormen urgente eigentijdse thematieken de kern van de voorstelling. Zowel op grotere schaal als in detail.

Zo heeft de vete tussen Oberon en Titania, de elfenkoning en -koningin die in onze bewerking de dromen van de bewoners van Athene vormgeven, een inhoud gekregen die inspeelt op een wereld in strijd. Gesterkt met verwijzingen naar de gedeelde achtergrond van de schrijver en regisseur als Oost-Europese vluchtelingen. Maar ook het personage Theseus, in onze bewerking een patriarchaal leider die denkt de zon op te kunnen laten komen door met zijn vingers te knippen, krijgt in de context van het huidige extremistische geweld, geïnitieerd door een allesvernietigend wereldleider, een wrange extra laag aan maatschappelijke urgentie.

De belangrijkste inhoudelijke vertaalslag is een inhoud die Shakespeare al aan zijn stuk gaf, maar die in onze huidige tijd een geheel nieuwe betekenis heeft gekregen. Shakespeares Een Midzomernachtsdroom gaat over het verlangen naar lust en liefde, maar bovenal over de aanhoudende strijd die het kost om die liefde te bereiken. Het niet samen kunnen komen met een geliefde – een inhoud die doorwerkt in alle verhaallagen en personages – krijgt in onze bewerking automatisch een nieuwe betekenis, doordat we in een tijd leven waarin het op afstand moeten leven van onze geliefden door de pandemie een heel concrete betekenis heeft gekregen. Een belangrijke toevoeging op het al dan wel of niet samenkomen van verschillende personages in onze bewerking is een ontmoeting tussen Puck en Hermia, twee figuren uit verschillende werelden. Zij vinden elkaar uiteindelijk in een gedeeld probleem en verzinnen een manier om dit samen op te lossen. Misschien dat dit stiekem wel het utopische verlangen is dat schrijver Vera Morina en regisseur Daria Bukvić verstopt hebben in het meeslepende en kleurrijke sprookje van onze Midzomernachtdroom.

HET VIEREN VAN KUNST

Het was vanaf het begin duidelijk dat op welk punt we ons in de pandemie ook zouden bevinden: Midzomernachtsdroom moest de ultieme viering van seksualiteit en liefdevol samenzijn worden, maar niet te vergeten vooral ook een lofzang op de verbeelding, het mogen dromen en het belang van kunst. Basisprincipes waar we sinds corona allemaal zo ongelofelijk naar hebben verlangd. We leven in een tijd en politiek klimaat waarbinnen kunst en de verbeelding niet vanzelfsprekend aandacht krijgen en een plaats hebben. In Shakespeares Een Midzomernachtsdroom zag Daria de uitgelezen mogelijkheid om het publiek mee te voeren in een sprookjesachtige wereld en gelijktijdig op humoristische wijze te reflecteren op de tijd waarin we leven.

Het samenbrengen van de dansers van Introdans, acteurs van Oostpool en musici van Phion is de ultieme vorm van dit inhoudelijke uitgangspunt. De viering van kunst met deze verschillende disciplines is voor de makers, en wij hopen ook voor het publiek, een groot feest van enorme betekenis. Behalve in vorm komt deze inhoud terug in de verschillende verhaallijnen, zoals in de nieuwe invulling die Vera gegeven heeft aan de ruzie tussen Oberon en Titania. Zij zijn het niet eens over het belang van het verbeelden van de mensen hun diepste verlangens ofwel van hun grootste zorgen. Waarmee indirect een grotere discussie over kunst wordt aangekaart – een thematiek die ook de Atheense club amateurtoneelspelers niet onberoerd laat. Is het zaak om het publiek in het theater te amuseren of om hen aan het denken te zetten? Wij hopen dat Midzomernachtsdroom een betekenisvol antwoord is op deze vraag in vorm én inhoud.